کریم خان و زمان او
این کتاب نخستین اثر من است که در سال 1970 به زبان آلمانی در آلمان و در سال 1352 ترجمۀ فارسی آن از سوی انتشارات امیرکبیر در تهران چاپ شده است. چاپ سوم را ناشری با اجازۀ من به بازار فرستاد و سپس دو چاپ پنهان دیگر و بدون اطلاع من منتشر کرد. چاپ حاضر که شاید چاپ ششم باشد، کار نشر اختران است. سپاس فراوان آقای سعید اردهالی مدیر بسیار شیفتۀ این نهاد فرهنگی را.
پیشگفتار چاپ اول
بررسی و كاوش در تاریخ ایران و نگارش آن، در سده‌ای كه هستیم، پیشرفت‌های شایان‌توجهی كرده است. كوشش و كار ایران‌شناسان بزرگ و ارجمندی چون بارتولد و مینورسكی راه را برای پرداختن به تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران تا اندازه‌ی زیاد هموار ساخت و سپس مورخان زیادی كه بیشتر غیرایران25/34ی بودند و كمتر ایرانی، دست به یك سلسله تحقیقات و تفسیرات زدند كه نتیجه‌ی آن روشن ساختن نكات بسیاری از تاریخ تاریك این ملت و كشور كهن‌سال بود.
درباره‌ی تاریخ سلسله‌ی زندیه و پیدایی و مرگ سردودمان این سلسله تاكنون بررسی علمی و همه‌جانبه‌ای به عمل نیامده است. هدف این نوشته پرداختن به این قسمت از تاریخ ایران است كه از بسیاری جهات در میان كلیه‌ی دوره‌های زندگی سیاسی و اجتماعی ایران ویژگی‌هایی كاملاً مشخص دارد.
با پیروزی بدون نتیجه‌ی افغان‌ها بر صفویه و شكست دولت مقتدر صفوی در سال 1135، ایران برای همیشه قدرت سیاسی و اقتصادی خود را در خاورمیانه از دست داد و دوره‌ی تازه‌ای در تاریخ ایران آغاز شد كه تا انقراض سلسله‌ی قاجاریه در سال 4â13 شمسی دوام داشت.
این دوره از نظر بیشتر جنبه‌های خود با تمام دوران‌های تاریخ گذشته‌ی ایران پس از اسلام فرق دارد. مانند اختلاف بزرگی كه میان تاریخ پیش از اسلام و پس از آن وجود دارد.
تاریخ‌نویس با اندوه به بررسی این محدوده‌ی زمانی از تاریخ ایران می‌پردازد. از ویژگی‌های خاص این زمان، از سرگذشت پرفرازونشیب میهن ما، ضعف قدرت مركزی، فساد دستگاه حاكمه، ركود امور اقتصادی و در نتیجه سقوط مداوم ارزش پول و كم شدن درآمد خصوصی و دولتی، از بین رفتن سنت‌های محلی و ارزش‌های هنری، ناامنی و آشفتگی روستاها و راه‌ها و بخش‌ها و شهرها و بالاîخره پایتخت و دیگر باز شدن پای مغرب‌زمینیها به این سامان است. در كشاكش‌های سیاسی این دوره نه تنها ایران قسمت‌هایی از خاكش را از دست داد بلكه روز به روز پایه‌های استقلال سیاسی و اقتصادی و اجتماعیش لرزان‌تر و سست‌تر شد و آمادگی پیدا كرد برای سقوط هرچه بیشتر زمان قاجارها... .
در یك دوره‌ی سقوط تقریباً دویست ساله، فقط حكومت كریم‌خان زند است كه به ورشكستگی تاریخ ایران و ایرانیان رنگی دیگر می‌دهد و در آن وقفه‌ای ایجاد می‌كند. كریم‌خان توانست یك بار دیگر كشور از هم پاشیده را سامان داده و با برقراری نظم و امنیت به اقتصاد و بازرگانی جانی تازه بخشد.
زندگی و فعالیت سیاسی كریم‌خان، اگر جنگ بصره را به حساب نیاوریم بسیار فقیر بود. با این همه در این نوشته می‌كوشیم به همه‌ی رویدادهای سیاسی كه عبارت از برخوردهای نظامی باشد بپردازیم، حتی اگر این رویدادها بسیار ناچیز باشند. چون اهمیت این حوادث درست در كمتر اهمیت داشتن آنهاست. زیرا كم‌اهمیت بودن زمان از آنها خوانا می‌شود.
در این تاریخچه كوشش شده است تا جایی كه منابع اجازه می‌دهد جسته گریخته در حین شرح رویدادهای تاریخی و سپس در بخشی جداگانه، اندكی به اوضاع اجتماعی ایران نیز پرداخته شود. زیرا تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران پس از اسلام، در زمان كریم‌خان زند، به حكم جبر زمان، به‌طور رنگ‌باخته‌ای، آخرین مظاهر خود را نشان می‌دهد. بلافاصله پس از دودمان زند، با قاجاریه، مخصوصاً از زمان فتح‌علی‌شاه قاجار تحت تاîثیر تمدن مغرب زمین، چهره‌ی اجتماعی ایران به‌شدت و با سرعت رو به دگرگونی می‌گذارد كه پرداختن به این دگرگونی و سیر تطور آن جایی دیگر دارد.
مطالب این كتاب با اینكه با دقت زیاد برای استفاده دانش‌پژوهان دانشگاهی تهیه شده است، طوری تنظیم یافته و به نگارش درآمده است كه می‌تواند مورد استفاده‌ی همگان قرار گیرد.
از پروفسور والتر هینتز، رئیس سمینار ایرانشناسی دانشگاه گوتینگن كه در نوشتن این كتاب قدم به قدم ــ با حوصله و دقت مخصوص خود ــ مرا یاری کردند سپاسگزارم.
تهران بهمن ماه 1351
پرویز رجبی
